2 december 2015
door Gert Dijkstra
Wat kun je nog doen als in een wijk, zoals Overvecht, de gezondheid van bewoners maar niet beter wil worden, overgewicht niet afneemt, zorgkosten blijven toenemen? Als de leefstijl ongezond is, wat moet en kan er dan nog anders?
Overvecht scoort slecht op tal van terreinen …..
De armoede is in Overvecht het grootst van heel Utrecht: ca. 18% leeft op of onder de armoedegrens (wettelijk sociaal minimum) waar dat in de andere wijken van Utrecht schommelt tussen de 6 en 14% van alle inwoners. Overvecht, de enige wijk in Utrecht waar ca. 1 op de 4 personen (tussen 18 en 65 jaar) een uitkering ontvangt (bijstand, WW of arbeidsongeschiktheid). Overvecht is ook de wijk waar nauwelijks de helft van de beroepsbevolking betaald werk heeft (53,6%) waar dat elders tussen de 60 en 80% ligt.
Tegelijkertijd is Overvecht de enige wijk waar meer dan 10% van de bewoners aangeeft zichzelf niet voldoende te kunnen redden, 12,6% niet rond kan komen (elders in Utrecht: 2,5 tot 10%), bijna een kwart zich niet thuis voelt in de wijk (elders 4 tot 15%) en waar bewoners ver weg het somberst zijn over de toekomstverwachtingen voor de eigen buurt: 23,2% is daar in Overvecht negatief over, waar dat elders in Utrecht varieert tussen de 6,7% (Oost) en 14,5% (Noordwest). Op al die terreinen scoorde Overvecht ook al als slechts scorende in 2008 en doet dat opnieuw in de meest recente cijfers (2011-2014). Bron: WistUdata, 2011-2015.
….. ook op gezondheid
Het lijkt dan bijna logisch dat Overvecht ook op gezondheid als ‘slechtste’ uit de bus komt. En inderdaad, onlangs werd bekend dat de wijk zelfs de hoogste zorgkosten van geheel Nederland heeft: maar liefst € 2.634,- per persoon per jaar (2013). Dit in tegenstelling tot Utrecht Oost, de gezondste wijk van Utrecht, met slechts € 1.598,- per persoon per jaar (2013). Vervelend genoeg is de trend evenmin goed. Alleen in Overvecht nemen de zorgkosten serieus toe: met 2,8% over de periode 2011-13. Terwijl die zorgkosten in geheel Utrecht afnemen over diezelfde periode (een daling van 2,4%) en in Oost zelfs met 6,2%. Bron: Vektis, 2014; RTL Nieuws bewerking, 2015. Bekijk het op Wijken vergeleken op zorgkosten 2011-2013 bron Vektis en RTL Nieuws.
Overvecht is ook de enige wijk in Utrecht waar meer dan de helft van de bewoners te maken heeft met overgewicht of obesitas en de levensverwachting is er het aller laagst: bijv. 60 jaar in een goed ervaren gezondheid waar dat elders oploopt tot bijv. 71 jaar (Oost) of zelfs 72 jaar (Noordoost); een verschil van maar liefst 12 volle jaren. Bronnen: Factsheet overgewicht in Utrecht 2008. Volksgezondheidsmonitor Utrecht 2014.
Is dat logisch vanwege de samenstelling en leefstijl van de wijk …..
Naarmate de wijk een samenstelling heeft met relatief meer ouderen, laag opgeleiden en bewoners van Marokkaanse en Turkse herkomst zal ook automatisch de gezondheid van de wijk lager liggen dan elders, zo is de ervaring in Utrecht. Overvecht heeft die combinatie zo blijkt: het is de wijk in Utrecht met het grootste aandeel 65-plussers (15,5%), het grootste percentage laag opgeleiden (34,1%) en de meeste bewoners van Marokkaanse en Turkse herkomst (samen 32,8%). Of gaat het bij de samenstelling vooral om de leefstijl van de wijk? Volgens publicaties van de gemeente Utrecht is dat zeker (ook) het geval, namelijk als het gaat om overgewicht, te weinig bewegen, roken of overmatig alcoholgebruik. Bron: Volksgezondheidsmonitor Utrecht 2014.
….. maar daar zijn we toch al heel goed mee bezig?
Inderdaad, zo lijkt het wel. In Overvecht wordt geïnvesteerd in landelijk zeer gewaardeerde voorbeeldprojecten in de zorg, zoals Jongeren op Gezond Gewicht (JOGG), Overvecht Gezond! en Gezonde Wijk Overvecht? In Overvecht werken huisartsen, fysiotherapeuten, verpleegkundigen, apothekers en veel andere zorgverleners samen in de Stichting Overvecht Gezond. Zo bundelen professionals en praktijken in de eerstelijns gezondheidszorg hun krachten. Overvecht Gezond staat voor “een integrale aanpak op wijkniveau, waarbij professionals vanuit een duurzame samenwerking proactief inhaken op de (toekomstige) gezondheidsproblemen bij hun patiënten.” Dat doen zij als onderdeel van de bredere aanpak, samen met de gemeente Utrecht, onder de noemer “Gezonde Wijk Overvecht”. De eerste resultaten van die aanpak ‘Gezonde Wijk Overvecht’ zijn er naar. Over de periode 2006-2010 worden vele successen geboekt en op meerdere plaatsen in het land wordt naar Overvecht Gezond verwezen als zijnde een succesvol voorbeeldproject. Sleutelfactoren voor het succes in de samenwerking zijn: de andere houding van professionals (meer gericht op gezondheid en gedrag in plaats van ziekte en zorg), de integrale aanpak en multidisciplinaire samenwerking tussen professionals en het eerst efficiënt investeren van bestaand aanbod.
Bron: http://www.experimentgezondewijk.nl/gezondewijk/eboek/eboekgezondewijk.pdf, maart 2013.
Datzelfde kan ook worden gezegd over de JOGG-aanpak. Utrecht werkt al jaren aan het promoten van gezond gewicht en is sinds 2010 JOGG-gemeente (Jongeren Op Gezond Gewicht). Sinds 2012 wordt dat uitgevoerd in Overvecht, Noordwest, Kanaleneiland/Transwijk en Hoograven; met een wijkgerichte JOGG-aanpak, met in elke wijk een JOGG-regisseur. Juist in Overvecht doen de basisscholen actief mee: maar liefst 6 van de 11 basisscholen zijn zogeheten ‘waterscholen’ (drinken van water, thee of melk i.p.v. gezoete dranken) en alle 11 zijn het ‘fruitscholen’ (fruit eten om 10:00 uur). Geen andere wijk laat in het meedoen betere resultaten zien. Bron: Jongeren op Gezond Gewicht 2012-2014, gemeente Utrecht, maart 2015.
Dus goed bezig? Maar toch wordt Overvecht ongezonder en Oost steeds gezonder …..
Terwijl de gezondste wijk van Utrecht, namelijk Utrecht Oost, steeds gezonder wordt nemen de zorgkosten in Overvecht jaarlijks toe. Zo was in eerste instantie in Overvecht onder basisschoolleerlingen het percentage overgewicht gedaald, namelijk van 26% in 2005 naar 20% in 2010. Maar in 2013 was dat percentage opnieuw weer toegenomen naar 23%, met zelfs uitschieters in de subwijken Vechtzoom/Klopvaart en Zambesidreef/Tigrisdreef met percentages van 27% resp. 24%. Dit terwijl in de andere wijken van Utrecht die teruggang in gezondheid niet wordt geconstateerd (onder basisschoolleerlingen), zoals in Noordwest waar het percentage overgewicht wel flink is gedaald van 28% in 2010 naar 17% in 2013. Ook in Kanaleneiland daalde het overgewichtcijfer iets, namelijk van 28% in 2010 naar 26% in 2013. Kortom, ondanks alle inzet met programma’s als JOGG en Overvecht Gezonde Wijk worden andere wijken in Utrecht wel (iets) gezonder; alleen de wijk Overvecht niet. Bron: Evaluaties JOGG programma, brief B&W aan de cie. M&S, januari 2014.
Kortom, vandaar de vraag: “Wat moet er anders om van Overvecht de gezondste wijk van Utrecht te maken?”
….. dus het moet anders!
Zo vond eerst al het Bewonersplatform van Overvecht, die er een oproep over schreef naar de politiek. Bron: Memo van het Bewonersplatform aan raadsleden, 29 september 2015.
Nadien vond ook de gehele politiek in Utrecht dat. Gemeenteraad en College van B&W vinden “dat door de opeenstapeling van problemen (in Overvecht) deze alleen maar groter worden” en “er geen zicht is op wat wel werkt en wat niet werkt om de problemen op te lossen” en zij daarom hebben besloten “een Taskforce voor Overvecht in te stellen” die “samen met alle betrokkenen “voorstellen moet gaan doen die kunnen bijdragen aan de oplossingen.” Bron: Motie Taskforce Overvecht gemeenteraad 12 november 2015 (nummer 139), overgenomen door College van B&W.
Maar wat moet er dan anders?
Zit de oplossing van ongezond gewoon in het gezonder eten van mensen zelf? Of is dat niet genoeg en moeten we voor een oplossing kijken naar de samenstelling van de hele wijk (of van de scholen) omdat mensen vooral van elkaar gezonde(re) eetgewoonten overnemen? Of is nog meer nodig en gaat het om een totale aanpak, die er mogelijk al is, maar waar mogelijk nog iets aan ontbreekt? Van klein naar groot. Vier stellingen over anders:
(A) Draai niet om de hete ’thee’ heen, pak de suiker aan
Ongezond leven door ongezond eten. Wat in de eetcultuur van de Overvechters maakt dat zij ongezonder leven, met hogere zorgkosten? Is dat bijv. de suiker in de thee? Vier klontjes suiker in de thee is heel lekker, maar weet iedereen dat het ook heel ongezond is? Als kinderen van Turkse en Marokkaanse herkomst op school water drinken maar thuis vier klontjes suiker in de thee blijven doen houden ze het overgewicht vast. Robert Lustig, internationaal specialist kinderobesitas, stelt dat “suiker net zo schadelijk is als cocaïne of tabak en dat de voedselindustrie er al veel te lang te veel van in onze voeding stopt. Suiker is als vergif”. Bron: http://www.ninefornews.nl/kinderarts-suiker-vergif/
Wordt het tijd voor een campagne ’tegen suiker’? Moeten we meer investeren in bewustwording bij vooral bewoners met ongezonde eetgewoonten? Kan het zijn dat de eerdere projecten en gespreksgroepen met moeders (en vaders) over gezonde voeding er wel waren maar nu grotendeels (door bezuinigingen?) zijn verdwenen en dat we die niet kunnen missen om duurzaam te werken aan een gezonde wijk?
(B) Meer kleur op school maakt de wijk gezonder
Er woont steeds meer één kleur in Overvecht. Anders gezegd, de diversiteit in Overvecht is inderdaad kleiner dan elders. Het aandeel allochtoon en Turks/Marokkaans is er het grootst. Evenals het percentage aan laag opgeleiden. En juist die groepen hebben te maken met de stijgende zorgkosten. Kan meer kleur, meer diversiteit, er wel voor zorgen dat we van elkaar leren en bewoners in de wijk samen gezonder gaan leven? Kunnen en moeten we daar iets aan willen doen? Of is dat een hele lange weg? Dit gelet op o.a. het enorm grote aandeel sociale huurwoningen in Overvecht, met 71% ver weg het grootst van heel Utrecht? Is Overvecht daarmee de instroom en opvangwijk van Utrecht en moeten we dat erkennen en meer gaan waarderen? Maar wat als de scholen steeds ‘zwarter’ worden, de diversiteit op de scholen kleiner wordt? Zo gaat inmiddels 49% (2013) van de autochtone basisleerlingen uit Overvecht buiten de eigen wijk naar school. Dat was tien jaar terug 21% (2003). Bron: Wat is “goed”? Overvechtse ouders over het onderwijs aan hun kinderen, Oberon, april 2014.
Doet een goed voorbeeld volgen? De ‘peergroup’ is voor scholieren wel heel belangrijk. Heeft de aanpak Overvecht Gezond op (basis)scholen in Overvecht (te) weinig effect omdat de kinderen die gezond eten en bewegen steeds meer buiten de eigen wijk naar school gaan? Waardoor vooral leerlingen met ‘ongezondere’ leefstijlen (en eetgewoonten) op de scholen in Overvecht zelf achterblijven?
(C) Utrecht moet de aanpak op de gezonde wijk beter gaan ondersteunen
In het actiebegeleidend onderzoek van Plochg e.a. wordt aangegeven dat ongezond met alles te maken heeft: “Bewoners van achterstandswijken hebben twee keer zo vaak chronische ziekten, vaker overgewicht, een ongezondere leefstijl en ervaren vaker problemen met werk, wonen, inkomen en opvoeding. Zelfs wanneer met de hogere ziektelast rekening wordt gehouden, blijkt de zorgconsumptie in die wijken hoger dan in niet-achterstandswijken.” In datzelfde onderzoek staat ook een oplossing genoemd:
“In toenemende mate wordt integratie van het gefragmenteerde zorg- (en soms welzijns-)aanbod en een groter accent op preventie en zelfmanagement voorgesteld als strategie om de verhoogde zorgconsumptie terug te dringen.”
Maar dat is juist waar in Overvecht al mee is geëxperimenteerd! Inderdaad, zo vervolgt de rapportage:
“In Utrecht Overvecht richt het project zich op volwassenen met vage klachten en ontwikkelt het zich bottom-up vanuit het uitvoeringsniveau. In het project is het doel professionals nieuwe competenties te laten ontwikkelen die hen in staat stellen meer generalistisch, populatiegericht en coachend te werken om zo adequatere zorg en ondersteuning te bieden aan cliënten.”
Is de ondersteuning van de gezonde wijkaanpak dan wel voldoende? Het onderzoek concludeert:
“Samenvattend is de gedachte dat de hoge consumptie in achterstandswijken mede komt door inadequaat handelen van professionals, omdat zij zich alleen richten op de problemen die binnen het eigen domein vallen. Met de nieuwe manier van denken en handelen wordt de cliënt/burger met al zijn maatschappelijke, sociale en gezondheidsproblematiek in zijn geheel beschouwd, gediagnosticeerd, en daarmee adequater behandeld en geholpen.”
De vraag is of die manier van werken in Overvecht voldoende ruimte krijgt? Of is meer nodig, bijv. in de sfeer van opleidingen, contacten, verbindingen of ook in de financiering? Moet er meer doorgepakt? Kan de gemeente Utrecht de aanpak op de gezonde wijk beter ondersteunen dan tot nu toe het geval is? Bron: Wat is de werkwijze van zorg- en welzijnsorganisaties in Utrecht en Amsterdam om de hoge zorgconsumptie in achterstandswijken te verlagen?, Thomas Plochg e.a., 2014.
(D) Voor een gezonde wijk is meer ruimte nodig voor zorginitiatieven van bewoners
Ten slotte, wat maakt dat bijv. wijken als Utrecht Oost en Noordoost zo veel beter scoren dan Overvecht? Als de samenstelling van de wijk het grote verschil in gezondheid onvoldoende kan verklaren? En als we weten dat de gemeente al veel meer doet in Overvecht dan elders? Welk verschil valt dan nog op tussen deze Utrechtse wijken? Is het dat, anders dan in Overvecht, bewoners in de andere Utrechtse wijken meer zelf doen of kunnen doen en als ze het niet kunnen doen, beter worden ondersteund door de gemeente omdat ze die gemeente beter kunnen vinden en organiseren? In Noordoost en Oost zijn buurtcoöperaties actief, zoals Votulast en Wederzijds, waarin de aangesloten bewoners elkaar een dienst verlenen, bijv. in het doen van boodschappen, kleine klusjes thuis, in het opknappen van een tuin of gewoon in het elkaar ontmoeten tijdens een huiskamerborrel. Het zijn initiatieven die de eerstelijns zorg en welzijn van gemeente en (zorg)instellingen ontlasten, diensten betaalbaar houden en nog belangrijker, er voor zorgen dat bewoners langer gezond in het eigen huis en de eigen buurt kunnen blijven wonen. Bron: http://wederzijds.net/
Vraag is dan of de gemeente en (zorg)instellingen meer kunnen en moeten doen in het ruimte geven en waar nodig krachtiger ondersteunen van dergelijke zorginitiatieven van bewoners in Overvecht?
Ongezond als leefstijl
Moet er wat gebeuren met de eetcultuur van de Overvechters (‘minder suiker in de thee’) of aan de diversiteit in de wijk en op scholen? Of is een gezonde wijk meer dan alleen gezond eten, het gezond opvoeden van kinderen en goede voorlichting over een gezonde leefstijl? Wordt de wijk alleen gezonder met een complete aanpak, dus niet alleen op opvoeding en gezondheid, maar ook op werk, armoede en wonen? Moet daarvoor de gezondheidszorg dan anders worden georganiseerd? Of doen organisaties en professionals eerder al te veel dan te weinig? En verdienen zorginitiatieven van bewoners meer ruimte?
De slogan ‘Samen maken we de stad’ maakt één ding duidelijk; het onderwerp ‘Overvecht, ongezondste wijk van Nederland …!’ gaat heel Utrecht aan en niet alleen Overvecht. Als Utrecht een gezonde leefstijl wil voor alle bewoners, geldt dat ook voor Overvecht. Ongezond als leefstijl maakt dat ook de armoede blijft, de werkloosheid niet afneemt en bewoners voortdurend meer geld kwijt zijn aan oplopende zorgkosten, terwijl dat geld beter kan worden besteed aan opleiding en beweging. Overvecht doet veel voor Utrecht, bijv. als instroomwijk en ‘opvangwijk’.
Wat doet Utrecht voor Overvecht?